Potop, druga część trylogii Henryka Sienkiewicza, został wydany w 1886 roku. Był to okres w którym Polska znajdowała się pod zaborami. Kolejne pokolenia wzrastały w niewoli. Społeczeństwo straciło wolę walki, wielu poddało się rusyfikacji, a nawet podejmowało współpracę z zaborcami nie widząc w tym nic złego. W tym okresie doszło również do załamania pozytywistycznej ideologii, od pisarzy oczekiwano czegoś nowego. Henryk Sienkiewicz postanowił wyjść naprzeciw tym oczekiwaniom, ale jednocześnie pragnął rozbudzić w Polakach nadzieję na wolność i chęć do walki o nią. Dla samego autora pisanie było ucieczką przed problemami osobistymi: Potop miał tę dobrą stronę, że bronił mnie całymi godzinami od nieróżowych rozmyślań. Sienkiewicz szukał w przeszłości takiego okresu, w którym czytelnicy mogliby znaleźć analogię do sytuacji Rzeczypospolitej pod zaborami. Temat do Potopu znalazł w XVII wiecznej Polsce. Kraj był nie tylko zagrożony z zewnątrz, m. in. przez Szwedów, ale również od wewnątrz (zdrajcy: Radziejowski, Radziwiłłowie, Kuklinowski). Na początku powieści pokazany jest upadek moralny społeczeństwa: zdrada, kolaboracje, odstąpienie od władcy. Szerzy się zwątpienie i rezygnacja. Szlachta polska zajęta prywatnymi sprawami i porachunkami nie zauważa niebezpieczeństwa. Kmicic mówi o Polakach: każdy sobie pan w naszej Rzeczypospolitej, kto jeno ma szablę w garści i lada aką partię zebrać potrafi. Tylko niektórzy (np. Wołodyjowski, Skrzetuscy)przedkładają obowiązek wobec ojczyzny ponad wszystko inne. Dopiero przełomowe wydarzenia historyczne (ucieczka króla, ugoda w Kiejdanach, poddanie się pospolitego ruszenia pod Ujściem) uświadamiają szlachcie konieczność walki. Hasłem bohaterów staje się: Bij kto w Boga wierzy, komu cnota i ojczyzna miła!