Nad Niemnem to powieść o niespełnionej i spełnionej miłości, wartości pracy, godności, uprzedzeniach społecznych, które niegdyś zwano mezaliansem, stosunku Polaków do trudnej historii ojczyzny (zamaskowany wątek powstania styczniowego). Główna bohaterka, Justyna Orzelska, to uboga szlachcianka, która potrafi zachować poczucie własnej wartości i godność, nie ulega presji otoczenia i decyduje się na odważny krok, aby być w życiu szczęśliwą. Podstawą oceny postawy bohaterów Nad Niemnem jest pożyteczność dla innych i dla całego społeczeństwa oraz stosunek do sprawy zrywu narodowowyzwoleńczego z 1863. Pozytywistyczne ideały i życiowe wybory Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem genialnie sportretowała polskie społeczeństwo drugiej połowy XIX stulecia, umiejętnie ukrywając przed carską cenzurą aluzję do walki o wolność podjętej przez Polaków w 1863 roku. Na tym tle ukazała losy bohaterów, a przede wszystkim ich szczęśliwe i nieszczęśliwe wybory życiowe: młodzieńczą miłość Justyny Orzelskiej do Zygmunta Korczyńskiego i dojrzałą miłość Justyny do Jana Bohatyrowicza, niespełnioną miłość Marty Korczyńskiej i Anzelma Bohatyrowicza, tragedię Andrzejowej Korczyńskiej, która straciła w powstaniu styczniowym ukochanego męża, oraz nieszczęśliwą miłość małżeńską zapracowanego i zatroskanego o byt rodziny Benedykta Korczyńskiego, i jego egoistycznej żony Emilii, wiecznie cierpiącej na urojone słabości. W powieści zostały znakomicie ukazane skomplikowane stosunki między dworem Korczyńskich a zaściankiem Bohatyrowiczów, ich wzajemne powiązania oraz sąsiedzkie konflikty. Nad Niemnem to powieść pozytywistyczna, która dotyka najważniejszych spraw narodowych i społecznych, ale też przekazuje uniwersalne prawdy o ludzkim szczęściu, poczuciu własnej wartości i godności.